Prende
Prende ose Premte është perëndeshë e agimit, perëndeshë e dashurisë, bukurisë, pjellorisë, shëndetit dhe mbrojtëse e grave, në mitologjinë pagane shqiptare.[2] Ajo quhet edhe Afër-dita,[3] një frazë shqipe që do të thotë "ditë afër", "dita është afër", ose "agim",[4]në lidhje me kultin e planetit të Venerës, ylli i mëngjesit dhe i mbrëmjes.[5] Ajo quhet Zoja Prenne ose Zoja e Bukuris ("Hyjnesha/Zonja Prenne" ose "Perëndesha/Zonja e Bukurisë").[6][1][7] Dita e saj e shenjtë është e Premtja, e quajtur në shqip sipas saj: e premte, premtja (gegnisht[8]).[9] Ajo pasqyron tipare që i përkasin perëndeshës origjinale indo-evropiane të agimit.[10] Një pasqyrim i mrekullueshëm i lidhur me perëndeshën indoevropiane të agimit është tradita shqiptare sipas së cilës Prende është e bija e perëndisë së qiellit – Zojz.[11]
Mendohet se është adhuruar nga ilirët në lashtësi,[12] Prende identifikohet me kultin e Venusit dhe ajo adhurohej në veri të Shqipërisë, veçanërisht nga gratë shqiptare, deri në kohët e fundit. Ajo përmban atribute që i përkasin gjithashtu Afërditës, Irisit dhe Helenës, si dhe Persefonës siç tregohet nga etimologjia e emrit të saj.[10] Duke përshkruar një perëndeshë të nëntokës dhe në të njëjtën kohë personifikimin e pranverës, shqipja e Bukura e Dheut ("E bukura e dheut") është dukshëm një epitet i ekuivalentit shqiptar të Persefonës.[1]
Në kohët e krishtera ajo quhej ShënePremte[1] ose Shën Prende[13] ("Shën Veneranda"), e identifikuar nga Kisha Katolike si Shën Ana, nëna e Virgjëreshës Mari. Ajo ishte aq e popullarizuar në Shqipëri sa që mbi një në tetë kishat katolike që ekzistonin në fund të shekullit të 16-të dhe në fillim të shekullit të 17-të morën emrin e saj. Shumë kisha të tjera historike katolike dhe ortodokse iu kushtuan asaj në shekujt 18 dhe 19.[1]
Emri
RedaktoVariantet
RedaktoVariantet dialektore përfshijnë: gegërishten P(ë)rende (përf. P(ë)renda), Pren(n)e (përf. Pren(n)a); toskërisht: Premte (përf. Premtja ), Preme (përf. Prema).
Prende quhet edhe Afërdita[7] (Afêrdita në gegërisht[14] ) në lidhje me kultin e planetit Venus, yllit të mëngjesit dhe të mbrëmjes, i cili në shqip quhet (h)ylli i dritës, Afërdita "Ylli i Dritës, Afërdita" (dmth Venusi, ylli i mëngjesit)[14] dhe (h)ylli i mbrëmjes, Afërdita (dmth Venusi, ylli i mbrëmjes).[15] Afër-dita, një frazë shqipe që do të thotë "ditë afër", "dita është afër", ose "agim",[16] është emri vendas shqiptar i planetit Venus.[17][18] Afrodita është forma e saj urdhërore në shqip që do të thotë "dal dita/agimi".[19]
Përkthimi shqip i "mbrëmjes" është përkthyer si πρέμε premë edhe në fjalorin shqip-greqisht të Marko Boçarit.[20]
Në veri të Shqipërisë, Prende quhet Zoja Prenne ose Zoja e Bukuris "Hyjneshë/Zonja Prenne" ose "Hyjneshë/Zonja e Bukurisë".[6][1][7]
Etimologjia
RedaktoEmri shqip Premtë ose P(ë)rende mendohet se korrespondon rregullisht me homologun e Greqisë antike Περσεφάττα (Persephatta), një variant i Περσεφόνη (Persefone).[21][19][10] Teonimet janë gjurmuar në indo-evropianisht *pers-é-bʰ(h₂)n̥t-ih₂ ("ajo që sjell dritën përmes").[21][10]
Fraza shqipe afro dita 'dil dita/agimi' vjen nga gjuha protoshqiptare *apro dītā 'vjen shkëlqimi i ditës/agimi', nga indo-evropianishtja *h₂epero déh₂itis.[19] Teonimi Aprodita dëshmohet në mbishkrimet mesapike në Pulia, e cila konsiderohet të jetë një teonim mesapik i një perëndeshë indo-evropiane.[22]
Roli
RedaktoNë mitologjinë pagane shqiptare Prende është perëndeshë e agimit, perëndeshë e dashurisë, bukurisë, pjellorisë dhe shëndetit.[23][14][24] [21][10] Ajo konsiderohet ekuivalentja shqiptare e Venusit romake, norvegjez Freyja dhe Afërditës greke.[23][24] Në aspektin mitologjik, Prende ka atribute që i përkasin gjithashtu Afërditës, Irisit dhe Helenës, dhe konsiderohet se ka lidhje etimologjike me Persefonin.[10] Duke përshkruar një perëndeshë të nëntokës dhe në të njëjtën kohë personifikimin e pranverës, shqipja e Bukura e Dheut ("E bukura e dheut") është dukshëm një epitet i ekuivalentit shqiptar të Persefonës.[1]
Sipas disa traditave shqiptare, Prende është e bija e Zojzit, perëndisë së qiellit dhe të vetëtimave shqiptare.[11] E lidhur me perëndeshën e agimit, epiteti "bija e perëndisë qiellore" gjendet zakonisht në traditat indo-evropiane (krh. H₂éwsōs#Epithets).
Sipas besimeve popullore, dallëndyshet e quajtura Pulat e Zojës “Zogjtë e Zonjës”, e tërheqin Prenden nëpër qiell me karrocën e saj. Dallëndyshet lidhen me qerren me anë të ylberit (Ylberi), të cilin populli e quan edhe Brezi ose Shoka e Zojës "Rripi i Zonjës".[14][1]
Emri i zakonshëm i shqipes nepërkë për gjarpërinjtë helmues, nepërkë shfaqet në varietetin arbëresh të Kalabrisë si nepromtja, ndoshta i bazuar në Prende / Premte.[25]
Adhurimi
RedaktoPrende adhurohej në veri të Shqipërisë, veçanërisht nga femrat shqiptare deri në kohët e fundit. Festivali i Prendes festohej çdo vit më 26 korrik dhe besimtarët e saj vishnin veshje të bukura dhe vendosnin një llaç dhe një goditje si një përfaqësim i bashkimit seksual.[1] Ylberi konsiderohet në besimet popullore si brezi i Prendes dhe legjenda gojore thotë se kushdo që hidhet mbi ylber ndryshon gjininë.[1] Perëndesha Prende lidhet në besimet popullore shqiptare me kultin e planetit Venus (në shqip Afërdita).[14][7]
Kur Shqipëria u kristianizua në lashtësi, Prende u identifikua nga Kisha Katolike si Shën Ana, nëna e Virgjëreshës Mari dhe u quajt "Shën Veneranda" (toskërisht[1] ose gegërisht[13]), më vonë u ndërlidhë me greqisht Paraskevi, rumanisht Sfânta Paraschiva, sllave jugore Petka.[26] Një tjetër shenjtor i krishterë shqiptar që mendohet nga disa se ka origjinë jo të krishterë është Gjini.
Prende ishte aq e popullarizuar në Shqipëri sa nga rreth 275 kisha katolike të regjistruara se ekzistonin në Shqipëri në fund të shekullit të 16-të dhe në fillim të shekullit të 17-të, 33 u emëruan pas saj, më shumë se çdo shenjtore tjetër përveç Virgjëreshës Mari dhe Shën Nikollës. Shumë kisha të tjera historike katolike dhe ortodokse iu kushtuan asaj në shekujt 18 dhe 19. Në luginën e Kurbinit pelegrinazhet në kishën e Shën Venerandës ishin të zakonshme si për të krishterët ashtu edhe për myslimanët. Atje njerëzit shkuan gjithashtu me shpresën e një shërimi për sëmundjet mendore.[1]
Si zakonisht në shumë kultura, në Shqipëri dita e shenjtë e perëndeshës së dashurisë është e Premtja, e quajtur në gjuhën shqipe pas saj: dita e premte, premtja (gegërisht[8]).[24][1]
Në kulturën popullore
RedaktoPrende, Pren(n)e dhe homologët e tyre mashkullorë Prend, Preng, Prenk, Pren, etj., janë emra shqip, të gjetur tradicionalisht te katolikët shqiptarë.[27]
“Prende Publishing”, nga shtëpia botuese Histria Books, mori emrin e perëndeshës shqiptare Prende.[28]
Shihni gjithashtu
Redakto- Mitologjia shqiptare
- feja ilire
- En
- Perëndi
- Venusi
- Freyja
Shënime
Redakto- ^ a b c d e f g h i j k l m Elsie 2001.
- ^ Lambertz 1973, p. 509; Dunwich 2000, p. 151; Lurker 2005, p. 155; Hyllested & Joseph 2022, p. 235; Dedvukaj 2023, p. 1.
- ^ Sedaj 1982, p. 78; Lambertz 1973, p. 509
- ^ Dedvukaj 2023; Plangarica 2001, p. 46
- ^ Sedaj 1982, p. 78; Lambertz 1973, p. 509
- ^ a b Demiraj etj.
- ^ a b c d Sedaj 1982.
- ^ a b Camaj & Fox 1984.
- ^ Dunwich 2000, p. 151; Lurker 2005, p. 155
- ^ a b c d e f Hyllested 2024.
- ^ a b Lambertz 1922.
- ^ Dunwich 2000, p. 151; Lurker 2005, p. 155
- ^ a b Galaty etj. 2013.
- ^ a b c d e Lambertz 1973.
- ^ Frashëri 1980.
- ^ Dedvukaj 2023, pp. 1–2; Plangarica 2001
- ^ Kostallari 1981.
- ^ Thomaj 2002.
- ^ a b c Dedvukaj 2023.
- ^ Yochalas 1980.
- ^ a b c Hyllested & Joseph 2022.
- ^ Marchesini 2021.
- ^ a b Treimer 1971.
- ^ a b c Lurker 2005.
- ^ Çabej 2015.
- ^ Elsie 2000.
- ^ Alpion 2021.
- ^ "Prende". histriabooks.com (në anglisht).
Referime
RedaktoBibliografia
Redakto- Alpion, Gëzim (2021) [2020]. Mother Teresa: The Saint and Her Nation (në anglisht). Bloomsbury Publishing. ISBN 9789389812466.
- Çabej, Eqrem (2015) [1968]. "Die Albanischen Mundarten in Kalabrien". përmbledhur nga Rudolf Baehr; Kurt Wais; W. Theodor Elwert; Heinrich Lausberg (red.). Serta Romanica: Festschrift für Gerhard Rohlfs zum 75. Geburtstag (në gjermanisht). Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 9783110945096.
- Camaj, Martin; Fox, Leonard (janar 1984). Albanian Grammar: With Exercises, Chrestomathy and Glossaries (në anglisht). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-02467-9.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - Dedvukaj, Lindon (2023). "Linguistic evidence for the Indo-European and Albanian origin of Aphrodite". Proceedings of the Linguistic Society of America (në anglisht). Linguistic Society of America. 8 (1): 5500. doi:10.3765/plsa.v8i1.5500. S2CID 258381736.
- Demiraj, Bardhyl; Starostin, Sergei; Lubotsky, Alexander; de Vaan, Michiel. "The Albanian inherited lexicon" (Database) (në anglisht).
- Dunwich, Gerina (2000). Wicca Love Spells (në anglisht). Kensington Publishing Corporation. ISBN 0-8065-1782-4.
- Durham, Edith (1928). Some tribal origins, laws and customs of the Balkans (në anglisht). George Allen & Unwin. ISBN 978-0-598-76888-9.
- Elsie, Robert (2001). A Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture (në anglisht). London: Hurst & Company. ISBN 1-85065-570-7.
- Elsie, Robert (2000). "The Christian Saints of Albania". Balkanistica (në anglisht). American Association for South Slavic Studies. 13.
- Frashëri, Naim (1980). Dhimitër S. Shuteriqi (red.). Vepra të zgjedhura. Vëll. 1. Akademia e Shkencave e RPSSH.
- Galaty, Michael; Lafe, Ols; Lee, Wayne; Tafilica, Zamir (2013). Light and Shadow: Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania (në anglisht). The Cotsen Institute of Archaeology Press. ISBN 978-1931745710.
- Hyllested, Adam; Joseph, Brian D. (2022). "Albanian". përmbledhur nga Olander, Thomas (red.). The Indo-European Language Family : A Phylogenetic Perspective (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 223–245. doi:10.1017/9781108758666. ISBN 9781108758666. S2CID 161016819.
- Hyllested, Adam (2024). "The Indo-European origins of Persephone and the Albanian goddess Premtë". Book of Abstracts – The Speakers of Indo-European and Their World: 17th Fachtagung of the Society for Indo-European Studies 9–12 September 2024, Basel University (Switzerland) (PDF) (në anglisht). University of Basel. fq. 60–61.
- Kostallari, Androkli (1981). Fjalor i gjuhës së sotme shqipe. Vëll. 1. Tiranë: Rilindja.
- Lambertz, Maximilian (1922). Albanische Märchen (und andere Texte zur albanischen Volkskunde) (në gjermanisht). Wien: A. Hölder.
- Lambertz, Maximilian (1973). "Die Mythologie der Albaner". përmbledhur nga Hans Wilhelm Haussig (red.). Wörterbuch der Mythologie (në gjermanisht). Vëll. 2. fq. 455–509.
- Lurker, Manfred (2005). The Routledge Dictionary of Gods and Goddesses, Devils and Demons (në anglisht). Routledge, Taylor & Francis. ISBN 0-203-64351-8.
- Marchesini, Simona (2021). "I Messapi nel Mediterraneo" [The Messapians in the Mediterranean]. Storia dei Mediterranei: Relazioni linguistiche, viaggi, politiche di dominio, conflitti. Annale 3. Mediterraneo e storia (në italisht). Vëll. 35. Edizioni di storia e studi sociali. fq. 10–42. ISBN 9788899168544.
- Plangarica, Tomor (2001). Christiane Montécot; Vladimir Osipov; Sophie Vassilaki (red.). "Les noms propres en albanais et quelques-unes de leurs particularités à l'époque actuelle". Cahiers balkaniques (në frëngjisht). Publications Langues'O. 32: 39–54. ISBN 9782858311286. ISSN 0290-7402.
- Sedaj, Engjëll (1982). "Ngjashmëri të hyjnive homerike dhe atyre shqiptare". Gjurmime Albanologjike. Albanological Institute of Prishtina: 71–90.
- Thomaj, Jan (2002). Fjalor i shqipes së sotme: me rreth 34.000 fjalë. Botimet Toena. ISBN 9789992716076.
- Treimer, Karl (1971). "Zur Rückerschliessung der illyrischen Götterwelt und ihre Bedeutung für die südslawische Philologie". përmbledhur nga Henrik Barić (red.). Arhiv za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju (në gjermanisht). Vëll. I. R. Trofenik. fq. 27–33.
- Yochalas, Titos (1980). Το Ελληνο-Αλβανικόν Λεξικόν του Μάρκου Μπότσαρη [The Greek-Albanian Dictionary of Markos Botsaris] (në gr). Academy of Greece.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Gjuhë e panjohur (lidhja)[lidhje e vdekur]